عوامل و انگیزه های روانی در قرآن

نظیر انگیزه ها و عوامل فیزیولوژیکی عوامل و انگیزه های روانی و فطری هستند که نیازهای فطری و معنوی و اساسی در سرشت روان انسانها را برآورده می سازند از قبیل عدالت خواهی، نیکی، زیبائی و احساس نظم و ایجاد هم بستگی و سایر تمایلات روحی و فطری انسان.

در قرآن مجید و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دستورات کافی و وافی در این مورد وارد شده و توضیح داده شده است و دانشمندان غربی نیز کم و بیش به این حقایق اعتراف دارند از جمله «ابراهام مارنو» یکی از دانشمندان غرب عقیده دارد که نیازهای معنوی انسان نوعی نیازهای فطری هستند که تکامل رشد و بالندگی شخصیت فرد به برآوردن آنها بستگی دارد (4) .

حالتهای انفعالی در قرآن

از جمله اهداف روانشناسی اسلامی بیان و توضیح یک سلسله از حالتهای انفعالی در انسان و نیز در حیوانات می باشد و این حالت ها و عواطف در حفظ بقای نسل انسان و حیوان به آنها کمک شایانی می نمایند مثلا حالت ترس که یک حالت انفعالی است، انسانها را از خطرهائی که تهدید می کند، دور می سازد و همچنین سایر حالات انفعالی از قبیل خشم و ... انسانها را به دفاع از خود و مبارزه برای بقاء نوع و حالت انفعالی مثلا محبت; اساس پیوند دو جنس نر و ماده در انسان و حیوان بوده و برای جذب هرکدام به دیگری به منظور بقای نوع لازم و ضروری است و بحث از رابطه نزدیک این حالتها و انفعالها در انسان و حیوان از جمله مسائلی است قابل بحث و بررسی در روانشناسی و یکی از مسائل اساسی آن علم به شمار می رود.

در قرآن کریم نیز توصیف و توضیح دقیقی درباره بسیاری از عواطف انفعالی مانند ترس، خشم، محبت، شادی، نفرت، غیرت، حسد، ندامت، شرم و خواری و سایر حالتهای مهم و اساسی نفس انسان ذکر گردیده است.

از جمله این انفعالها «حالت ترس » است که در قرآن در آیات متعددی ترس برای حفظ انسان از عذاب الهی و

اجتناب از گناهان و تمسک به پرهیزگاری و عبادت و کار و غیر اینها مطرح گردیده است و سوره های مختلف قرآن (5) مسائل گوناگون مربوط به ترس و انواع آن را مورد بحث و تحقیق و بررسی قرار داده است مراجعه کنید.

نظیر ترس سایر صفات انفعالی انسانها از قبیل «خشم » (6) و «محبت (7) و حب ذات » (8) و «نوع دوستی » (9) و محبت پدری و مادری (10) و محبت خداوند (11) و پیامبر (12) و شادی (13) و حسد (14) و اندوه (15) و ندامت و پشیمانی (16) و غیر اینها از انواع و موارد انفعالها را ذکر و توضیح داده است و حتی در قرآن نمونه های عملی قابل تنبه در آیات متعدد ذکر گردیده است مراجعه کنید (17) .

بدیهی است که همراه این انفعالها تغییرات فیزیولوژی زیادی در بدن انسانها و در شکل ظاهری بدن و خطوط چهره از قبیل ضربان قلب، انقباض موی رگهای خونی در امعاء و احشاء و گسترده شدن این موی رگها در سطح بدن پدید می آیند.

و در قرآن مجید نیز از اضطراب و تپش شدید قلب در حالت انفعالی ترس نام می برد به سوره احزاب آیه 10 و 11 مراجعه کنید، این دو آیه حالت ترسی را که در جریان جنگ خندق (احزاب) بر مسلمانان چیره شده بود وصف می کند و نظیر این آیه در سایر سوره های قرآن مجید از قبیل سوره غافر، 18 و سوره حج، 72- سوره زخرف، 17- سوره زمر، 60- قیامت، 24 و 25- عبس، 40 و 42 و 38 و 39- مطففین، 22 و 24- غاشیه، 8 و 10- انبیاء، 97- سجده، 12- شوری، 45- زمر، 23- قلم، 43 درباره آثار و نتایج ترس مطالبی بیان شده است.

روشن و واضح است این انفعالها گرچه وظائف مهمی در زندگی انسان به عهده دارند و انسانها را در حفظ بقای ذات یاری می کنند، با این حال زیاده روی در آنها برای سلامت جسم و روان زیان آورند مثلا ترس برای انسان در عین حال که مفید است و انسانها را از خطرات بزرگ زندگی که انسانها را تهدید می کند، یاری می دهند، و لیکن ترس زیاد زندگی انسانها را مختل می سازد و از انجام وظائف لازم جلوگیری می کند و شخصیت انسانها را دچار تزلزل می نماید و لذا در تحقیقات جدید در طب «روان تنی » (سیکوماتی) این حقیقت روشن شده است که اضطراب در جنبه های انفعالی انسان یکی از عوامل رشد بسیاری از عوارض بیماریهای جسمی است و آمارهای زیادی موجود نشان می دهند که درصد زیادی از بیمارانی که اغلب به مطب پزشکان مراجعه می کنند، اساسا از اضطراب های ناشی از مشکلات روانی شکایت دارند، این بیماران در حقیقت نیازمند مداوای پزشکی نیستند، بلکه در واقع به معالجه روانی نیاز دارند (18) .